موازنه ها در قفقاز جنوبی عملاً پس از جنگی که با حملات ارامنه به مواضع جمهوری آذربایجان در 27 سپتامبر 2020 آغاز شد و 44 روز بعد با پیروزی آذربایجان در نوامبر 2020 به پایان رسید، تغییر کرده است. اگرچه جنگ با سرنگونی شائبه آمیز هلیکوپتر روسی به یکباره پایان یافت، اما علیرغم اینکه برخی از سرزمین های تحت اشغال هنوز آزاد نشده اند (حدود 4000 کیلومتر مربع)، آذربایجان برنده قاطع این جنگ بود. علاوه بر آزادی کامل  هشتاد درصد از سرزمینهای اشغالی، درج ایجاد کریدوری زمینی بین نخجوان و باکو در ماده 9 قرارداد آتش بس، (هرچند تحت کنترل روسیه پیش بینی شده است)، اما دستاورد بزرگی برای جمهوری آذربایجان تلقی می شود.

بلافاصله پس از پایان جنگ، در خصوص کریدور مذکور ابتدا صرفاً کرانه شمالی (چپ) رود ارس و راه آهن و جاده شوسه ای که از قبل در طول کرانه شمالی این ساحل وجود داشت، مد نظر بود. اما با آغاز بحثهای غرامت آسیبهای جانی و مالی سی ساله ارامنه و با توجه به اینکه ارمنستان فاقد قدرت پرداخت غرامت است، صحبت از واگذاری خاک در قبال غرامت آغاز شده است.

اولین اظهار در مورد این گزینه را داوید شاه نظریان رئیس سابق سازمان امنیت ملی ارمنستان بیان کرد. شاه نظریان مدعی شد که نیکول پاشینیان نخست وزیر ارمنستان طی مذاکرات مربوطه با دادن زنگزور به آذربایجان موافقت خواهد کرد. شاه نظریان به اشتباهات و فشارهای سیاسی در زمان جنگ 44 روزه اشاره کرد و مدعی شد که با توجه به عدم اتمام قطعی جنگ، آذربایجان زنگزور را خواهد گرفت. اما موضوع پرداخت غرامت با خاک -حتی اگر راه دیگری نباشد- کار هیچ دولتی در ارمنستان از جمله پاشینیان نیست. این که پاشینیان یک سال پیش اعلام کرده بود که موضوع دادن خاک در مقابل غرامت نمی تواند در مذاکرات حتی مطرح شود، نشان از فشار شدید داخلی و خارجی دارد.

اگرچه این منطقه از نظر تاریخی همواره قلمرو آذربایجان بوده است و منطقه مزبور در اصل بسان کریدوری برای  نجات دولت تازه تاسیس ارمنستان از محاصره آذربایجان در دهه 1920 از سوی حاکمیت مرکزی (مسکو) به ارمنستان واگذار شد و باعث قطع ارتباط زمینی بین نخجوان و سرزمین اصلی شد اما دولت جمهوری آذربایجان نشان داده است که مرزهای سیاسی مثبوت در نزد سازمان ملل را برسمیت شناخته و به آن احترام می گذارد.

ضمن اینکه در موقعیتی نیست که بتواند با حمله نظامی به خاک اصلی ارمنستان برخی از قدرتهای منطقه و بویژه غربی را در مقابل خود بسیج کند. بنابراین با وجود اینکه برخی محافل آذری و ترک، کل خاک کشور ارمنستان کنونی را جزو سرزمینهای تاریخی آذربایجان عنوان می کنند، دولت باکو همسو و در چهارچوب حقوق بین الملل حرکت می کند.

به عبارت دیگر، زنگزور که نام آن تنها برای افکار عمومی آذربایجان آشنا بود، متعاقب پایان جنگ دوم قره باغ در داخل بحثهای غرامت در کانون بحث های سیاسی بین المللی قرار گرفت.

گشایش کریدوری در این منطقه با توجه به اینکه امکان حمل و نقل زمینی یکسره از ترکیه به آسیای مرکزی را نیز امکان پذیر می سازد، باعث شده است تا عده ای این کریدور را «کریدور توران» بنامند.

هر چند گشایش کریدور در این منطقه تحت کنترل روسیه با توجه میزان اعمال نفوذ روسها در کریدور لاچین به نفع خود (و نه حتی ارامنه)، میزان تحقق کریدوری با مفهوم فوق را زیر سوال می برد اما آنچه بدیهی و قطعی است؛ گشایش کریدور به شکلی که در قرارداد آتش بس قید شده یا با دادن زمین در ازای غرامت، معادله ژئوپلیتیک منطقه را به شدت تحت تاثیر قرار خواهد داد و به نظر می رسد مسکو در این خصوص، منافع و حساسیتهای چند بعدی تهران را کاملاً نادیده گرفته است.

با توجه به تمامی گمانه زنیهای موجود، این کریدور به دو شکل گشوده خواهد شد:

• اگر کریدور طبق قرارداد تحت کنترل روسیه افتتاح شود، جاده نخجوان و باکو، خارج از کنترل ایران خواهد بود که در طول سی سال گذشته به عنوان بزرگترین اهرم در دست داشت، ضمن اینکه راه ترکیه به عنوان یک رقیب منطقه ای با آسیای میانه بسان منبع تهدید جدی برای تهران مطرح خواهد شد. اما از منظر طرف اصلی در کریدور یعنی جمهوری آذربایجان، گشایش کریدور به این صورت حداقل دو جنبه منفی خواهد داشت: اول اینکه گذرگاه تحت کنترل روسیه خواهد بود و دوم اینکه مسیر بسیار باریک و فاقد عمق استراتژیک، (نتیجتاً) آسیب پذیر و حداقل غیرقابل استفاده به ویژه در موارد نظامی خواهد بود.

• چنانچه کریدور با دادن خاک تحقق یابد، بحث در مورد اینکه خاک دقیقاً کجا داده می شود پیش خواهد آمد. سه گزینه در این خصوص قابل تصور است: الف) در عمق معینی در امتداد کرانه شمالی رودخانه ارس (تمامی مرز 40 کیلومتری ارمنستان با ایران با عمق چند کیلومتر). ب) اتصال نخجوان به لاچین یا کلبجر از طریق کریدوری در وسط خاک ارمنستان (به طول تقریبی 40 کیلومتر و با عرض چند کیلومتر. با تحقق این گزینه، مرز ارمنستان با ایران حفظ می شود اما خاک ارمنستان، مثل آنچه که خاک آذربایجان در طول یکصد سال گذشته بوده است، دو تکه می شود)  ج) و کریدوری در طول مرز ارمنستان با ترکیه و گرجستان.

از این موارد:

گزینه (الف) سودمندترین مسیر برای آذربایجان است. در این مسیر هم اکنون شبکه ریلی وجود دارد علیرغم اینکه از 30 سال پیش فاقد کاربری بوده، از نظر زیرساختی آماده است. همچنین این جاده کوتاه ترین و آماده ترین مسیر است. ضمن اینکه برخلاف گزینه دوم، ارمنستان را به دو نیم نمی کند، اما این کشور را از تنها همسایه حامی فعلی خود، ایران، جدا می کند. این منفی ترین وجهه این مسیر برای ارمنستان است. استدلال ایران که ارمنستان را آلترناتیوی برای اتصال و راهیابی به اروپا می‌داند، موجه به نظر نمی‌رسد. زیرا: 1- از آنجایی که ارمنستان با هیچ یک از همسایگان خود به جز ایران روابط خوبی ندارد، در حال حاضر نمی تواند مسیر و کریدور مطمئنی را در هیچ جهتی تشکیل دهد. به عبارت دیگر، اینکه ارمنستان تنها در مسیر شرق بهه غرب (ترکیه-آذربایجان) شانس استفاده از موقعیت جغرافیایی خود را دارد. این موضوع، با توجه به سایر تغییرات ژئوپلیتیکی احتمالی معطوف به آینده در منطقه، بیشتر قابل تامل و ارزیابی است. 2- در حالی که ترکیه از نظر عمق جغرافیایی و استراتژیک در مسیر رسیدن به اروپا و آذربایجان نیز که در مسیر رسیدن به روسیه برای ایران بسیار مناسبتر است، این استدلال صحیح به نظر نمی رسد. دلایل اصلی مخالفت ایران با این کریدور، محاصره از طرف شمال با کشوری است که اسرائیل در آن نفوذ دارد و مهمتر اینکه مرزهایش از طرف شمال عملاً و بطور کامل در کنترل کشورهای ترک خواهد بود که تصور تاثیر آن بر میلیون ها ترک ایران برای تهران چیزی نیست که قابل مماشات باشد. علاوه بر این، در صورت گشایش این کریدور، «موقعیت ممتاز» ایران در روابط آذربایجان و ارمنستان متزلزل خواهد شد، نیاز آذربایجان به ایران برای رسیدن به نخجوان و روابط اقتصادی و سیاسی ایران با آذربایجان از جمله نخجوان کاهش می یابد. ضمن اینکه دولت آذربایجان با کاهش نیازش به ایران در روابطش با تهران ممکن است مماشات کمتری از خود نشان دهد.

انگیزه اول روسیه از این ایجاد کریدور، ایجاد یک مسیر شرقی-غربی است که تحت کنترل روسیه باشد و ثانیاً در راستای نیاز رو به رشد ترکیه برای ارتباط جغرافیایی پیوسته با پیکره اصلی جهان ترک در شرق، چشمکی به ترکیه زده باشد. ضمن اینکه فرصتی برای اعمال تاثیر ترکیه در جهت کاهش فشار محافل پان ترکیستی داخل فدراسیون روسیه می یابد.

ب) این گزینه، با توجه به اینکه ارمنستان را تقسیم می کند، گزینه ای نیست که ایروان بتواند با آن موافقت کند، اما چنانچه در ازای مبادله کامل لاچین و حتی قسمت ارمنی نسین قره باغ، همچنین ایجاد کریدوری تحت کنترل آذربایجان (برای ارتباط سرزمین اصلی ارمنستان با بخشی که در جنوب باقی می ماند)، ممکن است قابل بحث و بررسی باشد. این امر به ویژه از این جهت سودمند است که مرز خود با ایران را به طور کامل از دست نمی دهد. با این حال، همانطور که در بخش (الف) در مورد مرز با ایران اشاره شد، یک وضعیت احتمال منفی نیز وجود دارد. بنابراین، این گزینه ممکن است در دراز مدت برای ارمنستان مفید نباشد.

ج) با توجه به روابط همسایگی کنونی ارمنستان (دوستی با ایران، عدم روابط حسنه با گرجستان) مشاهده می شود که این گزینه سودمندترین گزینه برای ارمنستان خواهد بود. اما این گزینه به جای اینکه نخجوان و باکو را به هم بپیوندد، ترکیه و آذربایجان را پیوند می دهد و نخجوان را با استفاده از یک مسیر 100 کیلومتری در شرق ترکیه و با طی کردن مسیری بسیار طولانی تر، به باکو پایتخت می رساند. از دیگر سو اگر نخجوان و سرزمین اصلی آذربایجان با واگذاری خاک از غرب و شمال ارمنستان یکپارچه شود، ارمنستان را از ترکیه و گرجستان کاملا جدا می کند. علاوه بر همه اینها، این کریدور نخجوان را به طور کامل از موقعیت محاصره شده رها نمی کند و آنرا از وضعیت فقدان ارزش استراتژیک و ژئوپلیتیک فعلی نجات نمی دهد و به مشارکت نخجوان در پروژه های اقتصادی آینده کمکی نمی کند.

به طور خلاصه، اگر کریدور فوق الاشاره با واگذاری خاک خواهد بود، گزینه (الف) بهترین گزینه خواهد بود. اما برای ارمنستان و ایران که کاملاً با موضوع کریدور در همه اشکال آن مخالف هستند، بهتر این است غرامتی که در حال محاشبه است پرداخت شود و در هر صورت ارمنستان با بهینه سازی روابط با همسایگان شرق و غرب خود، در پروژه های آتی منطقه ای و جهانی متنفع گردد.

تا این لحظه (عصر 8 آبان 1401) آخرین اظهار نظر طرف روسی در خصوص موضع مسکو و مینسک در رابطه با اختلافات ارمنستان و آذربایجان، مربوط به الکساندر لوکاشنکو رئیس جمهور بلاروس در نشست آنلاین فوق العاده شورای امنیت جمعی سازمان پیمان امنیت جمعی (CSTO) می باشد.

لوکاشنکو در پاسخ به نیکول پاشینیان نخست وزیر ارمنستان که از «موضع و ارزیابی سازمان پیمان امنیت جمعی» در مورد مناقشه آذربایجان و ارمنستان پرسیده بود، گفت:

«شما می خواهید که ما موضع خود را شفافتر تبیین کنیم. مگر شما موضع ما را نمی دانید؟ ما خواهان حل مسالمت آمیز درگیری ها بین کشورهای همسایه هستیم. شما برای بازگرداندن تمامیت ارضی ارمنستان نقشه راه می خواهید. کدام نقشه راه؟ من پاسخ می دهم، بنشینید با (رئیس جمهور آذربایجان) الهام علی اف صحبت کنید، اگر لازم است با رئیس جمهور روسیه استشاره کرده و تصمیم بگیرید، اگر امروز تصمیمی نگیرید، بعداً احتمالاً بدتر شود، خودتان متوجه خواهید شد، ما به این اختلاف نیاز نداریم، این از آن سؤالات عجیب است، نیکول!!!»

لوکاشنکو افزود: « ما روابط بسیار نزدیکی با ارمنستان ارتدوکس داریم. ما همچنین روابط بسیار نزدیکی با آذربایجان مسلمان داریم. این یک موضوع حساس به ویژه برای سایر کشورهای عضو سازمان پیمان امنیت جمعی از جمله روسیه است که 30 میلیون مسلمان در آن زندگی می کنند. بنابراین باید تمام نکات ظریف در نظر گرفته شود».