زلزله های متوالی و شدید ترکیه باعث شده است که افکار عمومی نسبت به احتمال وقوع زلزله در شهرهای محل سکونت حساستر شوند و امروز گسلهای واقع در محدوده شهرهای استانبول و آدانا در ترکیه و تهران و تبریز در ایران بیش از هر جای دیگری در منطقه، در کانون توجه مردم، مسئولین و زمین شناسان قرار گرفته، بطوریکه به یکی از موضوعات داغ روز تبدیل شده و فعالان شبکه های مجازی و اینترنتی نیز از این موضوع غافل نمانده اند. اما امیدواریم با فرو خوابیدن بحثها، همه آنچه که پرداخته شده به فراموشی سپرده نشود. در کشورمان ایران، امروز بیش از هر جای دیگری در خصوص احتمال وقوع زمین لرزه در شهرهای تهران و تبریز بحث می شود. البته این به این معنی نیست که همین روزها یا حتی ماها و سالهای آتی زلزله بزرگی این شهرها را درهم خواهد کوبید. علت قرار گرفتن این دو شهر در کانون توجهات، بزرگی، جمعیت بالا، اهمیت سیاسی و اقتصادی و البته دوره طولانی خاموشی گسلهای این دو شهر هستند که قابلیت تولید زمین لرزه های بزرگتر از 7 ریشتر را دارند.

در این مطلب به زمین‌لرزه احتمالی تهران می پردازیم:

موقعیت گسل‌های نزدیک شهر تهران

مطالعه‌ای در سال ۱۳۹۷ نشان داده که امکان وقوع زلزله‌ای شدید در تهران میان سال‌های ۱۴۰۳ تا ۱۴۰۹ خورشیدی وجود دارد. رشد شهری در تهران به شکل نادرست انجام شده و حدود ۸ میلیون نفر از جمعیت تهران در ناحیه بسیار خطرناک قرار دارند. یک پژوهش زمین‌شناسی پیش‌بینی می‌کند که زلزله‌ای با بزرگی حدود ۷ ریشتر در تهران ۶۴۰۰۰۰ مسکن را از مجموع ۱۱۰۰۰۰۰ مسکن ویران کرده و علاوه بر این بیش از یک میلیون و نیم از جمعیت تهران را کشته و حدود چهار میلیون و سیصد هزار نفر را زخمی‌کند. به‌گفته ریفات لطیفی، متخصص جراحی بالینی در دانشگاه آریزونا، حدود ۲۰ درصد از مرگ‌های مربوط به این زمین‌لرزه احتمالی در ۲ ساعت اول اتفاق می‌افتد که از جمله دلایل اصلی آن خفگی در اثر استنشاق گرد و غبار، فشار بر قفسه سینه، شوک افتادن قند خون یا سرمازدگی می‌باشد. بقیه ۸۰ درصد مرگ و میر در ۳ روز اول اتفاق می‌افتد و دلیل آن از دست دادن آب بدن، سرمازدگی، نشانگان له شدن، نارسایی کلیوی، عفونت زخم، یا گندخونی می‌باشد. در سال ۱۳۹۲، به نقل از مهرداد حلوایی دبیر کمیته دفع آفات شهری و صنعتی شهرداری تهران عنوان گردید که اگر زلزله‌ای جدی در تهران به وقوع بپیوندد، موش‌ها در زیر زمین، زیرآوار ماندگان را تا رسیدن نیروهای امدادی می‌خورند و زنده نخواهند گذاشت؛ این ادعا بعد از آن توسط اسماعیل کهرم استاد دانشگاه و مشاور رئیس سازمان حفاظت محیط زیست تأیید شد. گسل‌های اصلی تهران شامل گسل مُشاء - فَشَم، گسل شمال تهران، گسل نیاوران، گسل تِلو پایین، گسل محمودیه و گسل شیان و کوث می‌شود و این گسل‌ها خطرناک می‌باشد. طبق محاسبات علی درویش زاده (پدر علم زمین‌شناسی ایران)، این دوره برای تهران ۱۵۰ سال است در حالی که از وقوع آخرین زمین‌لرزه بزرگ آن ۱۸۰ سال گذشته. این تأخیر ۳۰ ساله به این معنی است که زمین‌لرزه بعدی، احتمالاً شدت و بزرگی بیشتری خواهد داشت. انرژی زمین در حال جمع شدن در گسل هاست و زلزله بعدی تهران قابلیت وقوع تا ۸ ریشتر را دارد. گسل شمال ری، گسل جنوب ری، گسل کهریزک، گسل گرمسار، گسل پیشوا، گسل پارچین هستند؛ البته گسل‌های فرعی زیادی در سطح شهر تهران وجود دارد مانند نارمک، شادآباد، داوودیه، عباس‌آباد، باغ فیض و … بر پایه پژوهش گروه همکاری‌های بین‌المللی ژاپن جایکا (JICA) از این میان احتمال فعال شدن سه گسل مشا، جنوب ری و شمال تهران تشخیص داده شد که فعال شدن هر کدام خسارات و شدت گوناگونی را در هر منطقه از تهران در پی خواهد داشت. البته در ماهیت گسل ری تردید وجود دارد.

در سال ۱۳۸۰ آژانس بین‌المللی مطالعات زلزله ژاپن (جایکا) برمبنای مطالعه وضعیت زمین، خاک، عرض خیابان‌ها، تعداد طبقات ساختمان‌ها، جمعیت تهران، شیب تهران و موارد بسیاری از این دست، دو گزارش ارائه داد که بر اساس آن گسل شمال تهران توانمندی وقوع زلزله تا ۷٫۵ ریشتر و گسل جنوبی قدرت زلزله تا ۷ ریشتر را دارد. این گزارش هم چنین تعداد تلفات را محاسبه کرده بود و پیش‌بینی می‌کرد که زلزله تهران با چندصد هزار کشته و دوبرابر آن زخمی به همراه خواهد داشت.

احتمالات زمان وقوع زمین‌لرزه

داده‌ها نشان می‌دهد که در منطقه تهران حدود هر ۱۵۸ سال یک زمین‌لرزه اتفاق می‌افتد. آخرین زمین‌لرزه برجسته در تهران مربوط به سال ۱۸۳۰ میلادی و به بزرگی ۷٫۲ ریشتر بود. به نظر کارشناسان پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی و مهندسی زلزله ایران، بر اساس آمار لرزه‌خیزی و تاریخی موجود انتظار می‌رود در دایره‌ای به مرکزیت تهران با شعاع ۱۰۰ کیلومتر هر ۲۰۰ سال یکبار زمین‌لرزه‌ای با بزرگای ۷ ریشتر، هر ۲۰ سال یکبار زمین‌لرزه‌ای با بزرگای ۶ ریشتر، هر ۲ سال یک‌بار زمین‌لرزه‌ای با بزرگای ۵ ریشتر و هر ۶ ماه یکبار زمین‌لرزه‌ای با بزرگای ۴ ریشتر رخ بدهد.

به گفته محمودرضا دلاوری، مدیر کار گروه سیستم‌های اطلاعات مکانی پردیس فنی دانشگاه تهران: «وقوع زلزله در تهران حتمی است و طبق تحقیقات زلزله دارای یک دوره بازگشت است که طبق برآوردها هر ۱۵۰ سال یک بار یک زلزله بزرگ رخ می‌دهد و با توجه به اینکه بزرگ‌ترین زلزله در تهران در ۱۷۰ سال گذشته رخ داده‌است باید خود را برای وقوع زلزله بزرگ در کلانشهرها آماده کنیم.» نوربخش غلامی، استاد دانشگاه تهران و زمین‌شناس، در سال ۱۳۸۹ پیش‌بینی کرده که طی چند سال آینده زلزله‌ای با مقیاس ۷ ریشتر در تهران رخ می‌دهد که نتیجه آن فاجعه‌ای مخرب‌تر از بم خواهد بود، و بحرانی ایجاد می‌شود که شاید در هیچ جای دنیا مشابه آن اتفاق نیافتاده باشد.

از طرف دیگر محمدرضا حاتمی عضو پژوهشگاه زلزله مرکز ژئوفیزیک دانشگاه تهران می‌گوید: «شاید دولتی بخواهد جمعیت را در سطح کشور پراکنده کند … ولی اینکه تهران زلزله‌خیز است، در آن شکی وجود ندارد. امکان وقوع زمین لرزه در تهران را هیچ‌کس نمی‌تواند پیش‌بینی کند، کما اینکه کسی نمی‌تواند بگوید زلزله نخواهد آمد».

آثار اقتصادی زلزله در تهران

بر اساس مطالعات دانشگاه کمبریج انگلستان، بازارهای در حال توسعه و به‌خصوص بازارهای آسیایی، بیشترین خسارت را از حوادث طبیعی نظیر زلزله، سیل، طوفان، آتش‌سوزی و … متحمل می‌شوند. همچنین شهرهای تایپه، توکیو، سئول، مانیل و تهران بیشترین خسارت را از زلزله متحمل می‌شوند. افزون بر این، بر اساس نتایج این مطالعه، علاوه بر شهر تهران، شهرهای زیر نیز شهرهای پرخطر ایران هستند که در این لیست آمده‌اند:

تهران (پنجمین شهر پرخطر جهان)،

قم (بیست و پنجمین شهر پرخطر جهان)،

اهواز (سی‌امین شهر پرخطر جهان)،

شیراز (سی و چهارمین شهر پرخطر جهان)،

کرج (سی و ششمین شهر پرخطر جهان)،

کرمانشاه (سی و هفتمین شهر پرخطر جهان)،

تبریز (چهل و سومین شهر پرخطر جهان).

مناطق نسبتاً امن تهران

گسل مُشا و گسل ری خطرناک‌ترین گسل‌های تهران هستند. گسل مشا با ۲۰۰ کیلومتر طول از شمال شرق تا برج‌های منطقه ۲۲ غرب تهران را تحت تأثیر قرار می‌دهد. حدود ۹۰ کیلومتر مربوط به گسل‌های شمال تهران است. گسل ری با طول ۲۰ کیلومتر، از جاده خاوران شروع و روی جاده کمربندی تهران در چهاردانگه پایان می‌یابد. گسل مُشا می‌تواند زمین‌لرزه‌ای به بزرگی ۷ تا ۷٫۵ ریشتر ایجاد کند.

محله‌های راه‌آهن، محور نواب، محور انقلاب و آزادی، هفت چنار و ارگ قدیم (اطراف محله‌های شوش، ۱۷ شهریور، کارگر جنوبی) امن‌تر از بقیه محله‌ها و مناطق تهران هستند.

این محلات با توجه به فاصله عرضی که با مرکز سطحی گسل ها دارند تاثیر کمتری نسبت به مناطق مجاور و نزدیک به مرکز زلزله خواهند داشت؛ کما اینکه نبود زیر ساخت های مواجهه با بحران و بافت های فرسوده بسیار در همین محلات و عوامل بسیار دیگر خود عامل آسیب ها و مرگ و میر در مراحل ثانویه زلزله خواهند بود.

فعال شدن گسل شرق تهران

طبق گزارشات گسل شرق تهران بعد از مدتی طولانی دوباره فعال شده است و احتمال دارد در آینده باعث وقوع زلزله‌های قوی‌تری شود.

بدیهی است در روزهای آینده در خصوص گسلهای تبریز و استانبول نیز مطالبی منتشر خواهد شد.