زبان ترکی با حدود سیصد میلیون متکلم به لهجه های متعدد آن، یکی از پرمتکلمترین زبانهای دنیاست. ترکی آذربایجانی، استانبولی، قزاقی، قرقیزی، ازبکی، اویوری، قاقاووزی، قارائیم، چوواشی، باشقوردی، یاکوتی، قشقایی، ترکمنی، تاتاری و خلجی از جمله لهجه های اصلی ترکی هستند که از این میان ترکی آذربایجانی، قشقایی، خلج و

ترکمنی از لهجه های مورد کلم در کشورمان ایران می باشند. همه لهجه های ترکی مورد تکلم در ایران زیرمجموعه ترکی غربی قرار می گیرند.
در این مطلب ما قصد بررسی ساختاری زبان ترکی یا لهجه های آن را نداریم. تنها به تاریخچه شکل گیری لهجه هایی که امروز با عنوان آذری و استانبولی می شناسیم اشاره کرده و در سطح محدودی به مقایسه این دو لهجه خواهیم پرداخت:
با نگاهی به نوشتجات، مکاتبات و سایر منابع مکتوب خلق شده در جغرافیای ایران و ترکیه کنونی، متوجه این نکته مهم می شویم که زبان ترکی مورد تکلم در این جغرافیای پهناور تا سیصد سال پیش یکی بوده است. این موضوع از مکاتبات بین شاهان نخستین صفوی و سلاطین عثمانی هم عصرشان در قرون شانزدهم تا هجدهم به خوبی مشهود است. نثر و نظم بکار رفته در اشعار شاه اسماعیل، یونس امره، فضولی و نسیمی و مکاتبات تیمور (در اوایل قرن پانزدهم) و نادرشاه افشار (در اواسط قرن هجدهم) با سلاطین وقت عثمانی گواهی بر این مدعا هستند.
طبیعی است که زبان مورد تکلم در جغرافیای ایران و ترکیه تا اواخر دوره سلجوقیان (تا قرن سیزدهم) با اختلافات اندکی، یکی بوده باشد. تاریخ بروز تفاوتهای موجود در میان ترکان ایران و آناتولی به زمان ایجاد دولتهای متعدد در این جغرافیای پهناور برمی گردد. اما بخش عمده این تفاوتها به یک قرن اخیر مربوط می شود که ارتباط فرهنگی میان ایران و ترکیه با رسمی شدن زبان فارسی در ایران و تغییر الفبا، رسمیت لهجه مورد تکلم در شهر استانبول و خلق واژگان جدید در ترکیه کاهش یافت.
عبارت «ترکی استانبولی» که امروز برای ترکی مورد تکلم در ترکیه بکار می بریم از این لحاظ درست و بجاست. در واقع همانگونه که لهجه فارسی تهرانی بعنوان فارسی معیار در ایران رسمیت یافت، لهجه استانبولی ترکی نیز در ترکیه رسمیت یافت. بعبارت دیگر اکثر لهجه های ترکی مورد تکلم در سرتاسر آناتولی امروز نیز تا 95 درصد با زبان و لهجه های ترکی مورد تکلم در ایران همسانی دارند. این درحالی است تفاوت لهجه استانبولی با لهجه ای که به عنوان ترکی آذری در ایران تکلم می شود 20- 15 درصد است.
لهجه ای که امروز به عنوان لهجه آذری از آن یاد می شود با حدود 45 میلیون متکلم در استانهای آذربایجان شرقی، آذربایجان غربی، زنجان، قزوین، البرز، بخش شمالی استان گیلان، بخش شمالی استان همدان، شمال استان مرکزی، شرق استان کردستان و بخشهایی ازخراسانهای رضوی و شمالی در داخل کشورمان ایران و جمهوری آذربایجان، جمهوری خودمختار نخجوان، بخشهای کوچکی در شرق گرجستان و جنوب روسیه، شمال عراق و شمالغرب سوریه و نیز شرق ترکیه تکلم می شود. لهجه های خلجی و قشقایی یا ترکمنی مورد تکلم در ایران در قالب لهجه آذری قرار نمی گیرند.
حوزه تکلم لهجه ای که امروز بعنوان استانبولی از آن یاد می شود تا پیش از تاسیس جمهوریت در ترکیه محدود به خود استانبول، منطقه دریای مرمره و بخشهایی از شبه جزیره بالکان بود. این لهجه از ترکی، امروز زبان رسمی ترکیه بوده و علاوه بر آن در قبرس شمالی، شمالشرق یونان، جنوب بلغارستان و جنوب مقدونیه حدود 4 میلیون متکلم دارد.

تعدادی از تفاوتهای فونتیکی موجود در واژگان مورد استفاده در لهجه استانبولی و آذری:
- کلماتی که در استانبولی با «ت» و در آذری با «د» شروع می شوند: تاوشان= داوشان (خرگوش)، در اینگونه کلمات اغلب اصالت با لهجه استانبولی است زیرا «ت» در گذر زمان حرف قابل تغییر به «د» بوده و در لهجه های آسیای مرکزی نیز به این صورت تلفظ می شود: تنگیز= دنیز(دریا)، تمیر یا تیمور= دمیر (آهن)، تاغ یا تاو= داغ (کوه)
- کلماتی که در استانبولی با «ی» و در آذری با «ا» شروع می شوند: ییلدیز= اولدوز، ییل= ایل، یوز= اوز، ییلان= ایلان، در اینگونه کلمات نیز اغلب اصالت با لهجه استانبولی است زیرا «ی» در گذر زمان حرف قابل حذف یا تغییر به «ا» بوده و در لهجه های آسیای مرکزی نیز به این صورت تلفظ می شود.
- کلماتی که در استانبولی با «ک» و در آذری با «ق» شروع می شوند: کارا= قارا (سیاه و یا بزرگ)، در اینگونه کلمات اغلب اصالت با لهجه آذری است زیرا با تغییر الفبا در ترکیه «ق» اغلب به «ک» تبدیل شده است.
- کلماتی که در آذری دارای حرف «خ» هستند و در استانبولی بجای آن از حرف «ک» یا «ه» استفاده می شود: خاراب= هاراپ (خراب)، باخماق= باکماک (نگاه کردن)، بورخولماق= بورکولماک (پیچ خوردن)، بوراخماق= بیراکماک (رها کردن)، خالص= حالیص (خالص)، حرف «خ» نیز از حروفی است که با تغییر الفبا در ترکیه و عدم تعریف حرفی برای آن در الفبای لاتین دستخوش تغییر شده است ولی در واقع «خ» در زبان ترکی دارای اصالت نیست و تمام کلمات دارای حرف «خ» در ترکی یا وارداتی است یا اینکه اصلاً «ق» بوده و در گذر زمان به «خ» یا حروف دیگر تبدیل شده است: باقماق= باخماق (نگاه کردن)، آقا= آغا (با تلفظ بصورت آآ)، آقتارماق= آختارماق (در ترکی آذری به معنی جستجو کردن) و آکتارماک (در ترکی استانبولی به معنی انتقال دادن).
- کلماتی که در آذری با «ش» و در استانبولی با «چ» تمام می شوند: آغاش= آغاچ (درخت)، اوروش= اوروچ (روزه). این تفاوت البته تنها در گفتار لهجه آذری تظاهر می یابد و ترکان ایران در نوشتار از حرف «ج» استفاده می کنند.
- کلماتی که در آذری با «ج، د، ب» و در استانبولی با «چ، ت، پ» تمام می شوند: آغاج= آغاچ (درخت)، دؤرد= دؤرت (چهار)، آند= آنت (سوگند)، کتاب= کیتاپ (کتاب)، خاراب= هاراپ (خراب). قانون اعمالی در اینگونه کلمات به استفاده از حرف «ش» در کلمه «آغاش» در لهجه آذربایجانی می ماند. بعبارت دیگر این حروف در رعایت اصل «کتابت مطابق با گفتار» اعمال می شود. ترکی یکی از معدود زبانهای دنیاست که با این قانون زبان مطابقت دارد. حروف «ب»، «ج»، و «د» وقتی در پایان کلمه یا در واقع هجا قرار می گیرند به ترتیب به صورت «پ»، «چ» و «ت» تلفظ شده و بهمان صورت نوشته می شوند. چنانچه این حروف در همان کلمات موقعیت «حرف پایانی هجا» را از دست بدهند (هجای اتصالی با حرفی صدادار شروع شود) به شکل اصلی خود نوشته و خوانده می شوند: کیتابیم (کتابم)، آندیمیز (سوگندمان)، دؤردونجو (چهارم)، آغاجیم (درخت من)، آغاجا (به درخت).

 

1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 میانگین 5.00 (از 5 رای)